Draugarnir í heiðarselinu (lokahluti)

Leið nú nokkur stund og kom þá loksins Guðmundur Guðlaugsson og má nærri geta hversu fegin Kristín varð. Ekkert er um það vitað hvort sveitungar Kristínar lögðu trúnað á sögu hennar og sumir sjálfsagt afgreitt þetta sem illan draum eða ofsjónir.

Þegar ég komst í tæri við frásögn þessa kom mér fyrst í hug stolt yfir að hafa fundið þarna alvöru ættar-drauga. Á mig runnu tvær grímur við að lesa hversu snautlega þeir hrukku undan þegar píslin hún Kristín vísaði þeim út. Hefðu þeir að ósekju mátt brjóta eitt húsgagn eða tvö til að undirstrika yfirnáttúrlega nærveru sína. En þetta er aðeins grínaktugir þankar.  Hitt vekur meiri athygli mína að Guðmundur þessi Guðlaugsson er sagður hafa verið í náinni frændsemi við Neðranesfeðgana. Ekki kemur fram hvers konar frændsemi þar átti við, en hún sem sé sögð náin.  Hermundarstaðir voru 7-8 kílómetra frá Helgavatnsseli, sem var norðanmegin inni í Þverárdalnum langt til heiða. Þangað áttu yfirleitt engir aðrir en íbúarnir leið, nema þá fjárleitarmenn. Reyndar segist svo til að það sé aðeins sem næst hálfs annars tíma gangur lausum manni frá Hermundarstöðum að selinu, en á hinn bóginn var myrkur að skella á þegar Guðmundur hefur haldið af stað til Kristínar.

Ef menn vilja á annað borð trúa því að draugar séu til eða einhvers konar andar eða sálir á flakki, þá sýnist mér nærtækast að draga þá ályktun að Helgi og Ásmundur hafi ekkert erindi átt við Kristínu út af fyrir sig. Öllu eðlilegri skýringu væri að finna í náinni frændsemi þeirra við Guðmund. Það verður reyndar að taka það fram að ég hef ekki getað staðfest um hvers konar frændsemi var að ræða. En hvað um það, það kemur glögglega fram að Guðmundur var miklum mun seinni á ferð en til stóð og hefur hann ef til vill lent í einhverjum erfiðleikum í myrkrinu á leiðinni. Kannski voru feðgarnir frændur hans einfaldlega að fylgja honum þannig að hann kæmist heill á leiðarenda. Það er mér ekki fráhverft að tileinka mér þessa útgáfu, frekar en að þeir feðgar hafi fyrirvaralaust farið að hvekkja einmana kvenpísl upp á heiði, sem þeir áttu ekkert sökótt við!

Draugarnir í heiðarselinu (5. hluti af 6)

Þegar fram á vöku leið, án þess að Guðmundar yrði vart, þótti henni ekki lengur frestandi að fara í fjósið til þess að gefa kúnni og mjalta hana. En sem hún var að tygjast í fjósið, heyrðist henni bæjardyrahurðinni hrundið upp. Hvarflaði því þá fyrst að henni, að lokunni hefði verið illa rennt í kenginn, er Guðmundur gekk viðstöðulaust inn og varð henni í bili ekki til þess hugsað, hve öndvert það var góðum siðum, að hann kæmi þannig í bæinn eftir sólsetur, án þess að guða á glugga.

Þessu næst heyrðist henni gengið inn göngin nokkuð hvatskeytlega, og í næstu andrá, er borðstofuhurð hrundið upp. Birtast í gættinni tveir menn, sem hún þykist þegar kenna, og eigi góðir gestir í híbýlum heiðarbúanna. Voru þetta engir aðrir en hinir látnu Neða-Nes-feðgar, Helgi og Ásmundur sonur hans. Varð henni ærið hverft við þessa sýn, og litla stund mátti hún sig hvergi hræra. Var skelfing hennar slík, að henni lá við öngviti andspænis þessum óboðnu gestum. En brátt sigraði þó viljastyrkurinn.

Hún reis upp með yngsta barn sitt á handleggnum, gekk á móti komumönnum og kastaði á þá orðum. Ekki er í minnum, hvað henni varð á munni, enda hefur hún kannski ekki munað það glöggt eftir á. En brottu vísaði hún þeim heldur ómjúklega og skar ekki utan af. Við þetta hörfuðu gestirnir undan, en Kristín fylgdi þeim eftir fram göngin og allt að bæjardyrahurðinni, sem raunar var lokuð eins og hún vænti. Hurfu komumenn þar, en konan stóð eftir í myrkum göngunum. Setti þá að henni hræðslu svo megna, að hún varð að beita öllu, sem hún átti til, er hún sneri aftur til baðstofunnar, svo ofboð næði ekki tökum á henni."

Draugarnir í heiðarselinu (4. hluti af 6)

            Um það bil í 20 kílómetra fjarlægð í sjónlínu norðaustur frá Neðranesi var á þessum tíma heiðarbýlið Helgavatnssel í talsverðri einangrun upp á heiði. Þar bjuggu Jón Brandsson og kona hans Kristín Jónsdóttir. Hún var nokkru eldri en hann og ekki mikil fyrir mann að sjá, grönn vexti og gufuleg við fyrstu sín, en gekk ótrauð til verka og var seig þegar á reyndi. Þau fluttu í selið 1868, en þar hafði Jón áður búið með móður sinni.

Grípum aftur niður í frásögnina í Tímanum: "Jón átti erindi niður í sveitir að vetrarlagi og bjóst við að vera að heiman um nætur sakir. Var þá ekki fleira fólk í selinu en þau hjónin og börnin, og leitaði Jón á náðir Hermundarstaðafólks um liðveizlu eins og oft áður. Hafði svo talazt til, að Guðmundur Guðlaugsson (sonur bóndans á Hermundarstöðum - innskot FÞG), að menn ætla, skryppi frameftir til Kristínar og yrði hjá henni unz Jón kæmi heim. Benda líkur til þess, að þetta hafi verið veturinn 1876-1877, en þá var Guðmundur seytján ára gamall.            

Jón hóf ferð sína eins og hann hafði ráð fyrir gert, trúlega árla dags, og átti Guðmundur að komaupp að Helgavatnsseli, þegar á daginn liði. Kristín varð eftir með sonu sína þrjá, og mun hinn elzti, Brandur, þá hafa verið 10 ára, en Pétur, sem yngstur var, þriggja ára, ef rétt er til getið um árið. Sinnti hún verkum að venju, og leið svo fram dagurinn allt til rökkurs, að ekki bólaði á Guðmundi á Hermundarstöðum. Brátt færðist náttmyrkrið yfir heiðina. Skaut þá húsfreyja loku fyrir bæjardyrahurð, því að hún mun illa hafa kunnað einverunni eftir að kvöldsett var orðið.

Draugarnir í heiðarselinu (3. hluti af 6)

Árið 1967 birtist í Sunnudagsblaði Tímans frásögnin "Konan í heiðarselinu", sem byggði m.a. á ofangreindri heimild, sögn Guðjóns Jónssonar frá Hermundarstöðum og Árbók Ferðafélags Íslands 1953.  Hefst nú bein tilvitnun í hluta þeirrar Tímagreinargreinar, þótt það kosti nokkrar endurtekningar:

"... í Neðra-Nesi í Stafholtstungum hafði lengi búið bóndi, er hét Helgi Jónsson, sonur Jóns Jónssonar, sem um skeið bjó á Hofsstöðum, og Guðrúnar Helgadóttur frá Hafþórsstöðum í Norðurárdal. Hann var einn hinn efnaðasti bóndi í sveitinni, ráðsettur og gætinn, en nokkuð dulur og myrkur í skapi á köflum. Hann var leitarforingi Stafholtstungnamanna á afrétt og réttarstjóri löngum í Fiskivatnsrétt, vörpulegur maður og karlmenni hið mesta og svo vel íþróttum búinn, að hann var vart talinn eiga sinn jafningja um Borgarfjörð og þótt víðar væri leitað. Var mælt, að hann hefði stokkið yfir tíu álna breiða gröf alvotur, og í glímu stóðst honum enginn snúning.

 

                Helgi í Neðra-Nesi átti mörg börn með konu sinni, Katrínu Ásmundsdóttur, og voru þau uppkomin orðin upp úr 1860 (þetta er rangt - innskot FÞG). Hafði hann þá misst konu sína og hugðist festa ráð sitt að nýju. Nú gerðist það vorið 1866, er hann var á ferð sjóleiðis af Brákarpolli inn Borgarfjörð, að hann fékk aðsvif og féll útbyrðis. Náðist hann þó, en aðþrengdur mjög, og er mál manna, að hann yrði ekki samur eftir þetta. Hann gekk þó að eiga konuefni sitt í lok júlímánaðar um sumarið og var manna glaðastur í brúðkaupsveizlunni. En aðeins tólf dögum síðar hvarf hann. Hafði fólk tekið sér hádegisblund eins og þá var venja, en sjálfur gekk Helgi suður að Hvítá, kvaðst ætla að skoða slægjur og lézt myndi koma brátt aftur. Þegar fólkið vaknaði, var Helgi ókominn, og fór þá sonur hans einn, Ásmundur, að hyggja að honum. Gekk hann um stund með Hvítá, unz hann kom þar, sem Hörðuhólar heita. Sá hann þá orf föður síns í ánni, og var orfhællinn eða ljárinn fastur á steini. Þótti sýnt að Helgi hefði drukknað þarna, og kom upp sá kvittur, að hann hefði gengið í ána í þunglyndiskasti eða einhvers konar ráðleysu.

                 En ekki er ein báran stök. Rúmum tveim árum síðar, fám dögum fyrir jólin 1868, drukknaði Ásmundur, sonur Helga, efnismaður talinn og atgervi búinn, niður um ís á Þverá, og lék einnig orð á, að það hefði ekki með óvilja verið."

Draugarnir í heiðarselinu (2. hluti af 6)

Áður en greint er frá dauðdaga Helga Jónssonar er rétt að rifja upp lýsingu Helga Einarssonar dóttursonar hans á honum: "Var (Helgi) orðlagður um allt Suðurland á þeim tíma fyrir að vera bezti glímumaður og íþróttamaður, sem þá var uppi. Það er sagt um hann, að hann hafi stokkið yfir á eða læk við sjóinn, þegar hann kom þreyttur úr barningi og gat ekki lent heima hjá sér, en varð að ganga nokkuð langa leið. Hann stökk þetta allt í öllum skinnklæðum, eins og hann kom af sjónum, en enginn hefur treyst sér til að gera það síðan, ekki einu sinni lítið klæddur."

Í öðrum heimildum kemur einnig fram hversu mikill atgervismaður Helgi hefur verið. Þá er líka vert að hafa í huga að hann hafði kvænst konuefni sínu aðeins tæpum hálfum mánuði fyrir drukknun sína. Hann var orðinn vel efnaður á þeirra tíma og staðs mælikvarða. Neðranes var myndarbú, en bærinn stóð nokkurn veginn á sama stað og núverandi bær stendur, við Þverá, rétt um kílómetra frá þeim stað sem áin sameinast Hvítá.

Í "Annál 19. aldar", bls. 317-319 segir svo um málið: "9. ágúst gekk Helgi Jónsson, bóndi á Neðranesi í Stafholtstungum, suðurundir Hvítá. Þegar hann fór af stað, ætlaði fólkið að leggja sig fyrir um miðjan daginn, og sagði hann því, að hann ætlaði að skoða slægjur og koma brátt aftur og hélt hann á orfi sínu. Þegar fólkið vaknaði var Helgi eigi kominn, hugsaði það, að hann væri farinn að slá suður við ána og gekk sonur hans, Ásmundur, þegar þangað; hann sá þá föður sinn hvergi á engjunum, gekk hann þá fram með Hvítá upp fyrir Langholtsvað og þangað, er heita Hörðuhólar, þar er hylur í ánni og hringiða í hylnum, þar sá hann orf föður síns í ánni og hafði orfhællinn eða ljárinn fest sig við stein, en föður sinn sá hann hvergi. Töldu menn víst að hann hefði í þennan hyl farið, en hvernig það hefur atvikazt vita menn eigi. Um vorið var hann sjóveg á ferð af Brákarpolli, fékk hann þá aðsvif og féll í sjóinn, var hann mjög aðþrengdur, er hann náðist, og var haldið að hann hefði eigi orðið jafngóður síðan. Nú ætluðu menn að sama mundi hafa að borið, og hann annaðhvort hafa fallið í ána, þegar hann gekk með henni, eða að honum hefði komið einhver ráðleysa. Eigi vita menn að hann hafi sett nokkuð fyrir sig, enda voru heimilisaðstæður hans í öllu tilliti hinar æskilegustu og 28. júlí hafði hann kvænzt í síðara sinn og var þá glaður og kátur. Helgi var maður skynsamur og ráðsettur og stilltur vel, nokkuð dulur og þungbúinn í skapi, en gat þó verið glaður og skemmtinn. Hann var dugnaðarmaður og þrátt fyrir alla ómegð sína orðinn með efnuðustu bændum í Stafholtstungum. Hann var hár vexti, vel limaður og hinn gjörfulegasti. Hann var einhver hinn mesti atgjörfismaður og svo mikið karlmenni og svo glíminn og snar, að það er vafalaust, að hann hefir eigi átt sinn jafningja í Borgarfirði og ef til vill eigi á Suðurlandi. Eitt sinn hljóp hann alvotur eða gegndrepa, svo margir sáu, yfir gröf þá, er var fyrir vestan Keflavík, var það hlaup mælt og var það 10 álnir. Hann mun hafa verið um fimmtugt.

Í "Annál 19. aldar" er í þessu sambandi vísað til Þjóðólfs, 19. árgang, bls. 10. Hin nýja kona Helga hét Halldís Vigfúsdóttir. Hún var dóttir hjónanna á Hundastapa í Hjörtseyjarsókn, Vigfús Jónssonar og Steinunnar Ólafsdóttur. Í "sálnaregistrum" kemur fram að eftir drukknun Helga hafi heimilið smám saman leyst upp. Í árslok 1867 var Halldís 43 ára og kom Einar Kristjánsson inn á heimilið sem fyrirvinna, en Ásmundur er skráður sem húsmaður. Í árslok 1868 er Ásmundur dáinn, Halldís orðin húskona í Stafholti og stjúpbörn hennar komin hingað og þangað, utan hvað Guðrún varð kona Einars í Neðranesi.

(Næst 3. hluti)

Draugarnir í heiðarselinu (1. hluti af 6)

       Helgi Jónsson í Neðranesi drukknaði í Hvítá 9. ágúst 1866, þá aðeins 49 ára að aldri. Hann hafði þá verið ekkill í fjögur ár en var nýkvæntur og því á yfirborðinu ekki mikil ástæða til að trúa því að hann hafi drekkt sér eins og sögusagnir greina frá. Í kirkjubókum er talað um "ráðleysi" og í Borgfirskum æviskrám (BÆ) er beinlínis sagt að Helgi og sonur hans Ásmundur hafi drukknað "af sjálfsvöldum". En nánar um það síðar.       

Sem fyrr segir var fyrri kona Helga Katrín Ásmundsdóttir, Jörgensonar, Hanssonar Klingenberg. Helgi og Katrín áttu saman 17 börn á 19 árum, en lífsskilyrðin voru bágborin og 10 barnanna dóu ung, mörg fáeinna daga gömul. Það hlýtur að hafa reynt mjög á þolrifin að vera sífellt að jarðsetja nýborin börnin sín og líklegt má telja að barneignirnar og raunirnar hafi átt sinn þátt í því að Katrín dó aðeins tæplega 45 ára gömul. Þá var yngsta lifandi barnið hennar Margrét eins og hálfs árs gamalt, en tvíburi hennar Jóhannes hafði dáið 5 daga gamall. Helga beið þá það erfiða verkefni að tryggja framtíð þeirra sjö barna sem eftir lifðu, en þau voru á aldrinum eins og hálfs árs til tvítugs. Elstur var Ásmundur, sem síðar kemur meira við sögu.  

       Þegar Katrín dó frá börnum sínum var Jórunn formóðir okkar 8 ára. Strax í kjölfarið var henni komið fyrir í fóstur hjá Guðmundi Eggertssyni og Helgu Bjarnadóttur í Sólheimatungu og þar var hún enn 1870 orðin 16 ára. Hún var aðeins 12 ára þegar Helgi faðir hennar drukknaði. Börnin sjö höfðu þá misst báða foreldra sína og mörg systkini og enn gerðust hörmungar 1868, en þá drukknaði Ásmundur, elsti bróðirinn, sem þá var orðinn höfuð fjölskyldunnar. Hann var "talinn afbragð ungra manna að atgervi og hæfileikum" (sjá BÆ I um hann). Enn má bæta við hrakfarasöguna: Árið 1834 drukknaði í Hvítá Ásmundur Ásmundsson bróðir Katrínar, aðeins 21 árs gamall, þá fyrirvinna að Elínarhöfða.

(Næst 2. hluti. Áður birt í niðjatali mínu "Af alþýðufólki og afturgöngum)

Næturhjal

 

Þú sagðir víst að nóttin væri

vindasöm og hrein.

“Úr afkimunum þyrlast þá

þjóðar sálar mein.”

 

Þú sagðir og að óravíddir

öllum blöstu við.

“Er þó allt svo nándar nærri,

því nóttin er upphafið.”

 

Ég sagði við þig ,,Nótt er nótt

með niðaskugga,

og gífurtal um gæðin þá

er gömul tugga.”

 

“Ekki máttu,” mæltir þú,

“mátt og hug þinn skorða,

af tilviljun ég svona tók

táknum prýtt til orða.”

 

Ég sagði þér að slaka á.

“Senn nú fer að rofa

og fíflin ein á fótum enn.”

                                                       Þá fórstu loks að sofa.

 

(Fyrrum) ritstjóri í valdsmannslegum vanda

Það er ekki gott að vera Matti Joh í dag. Þessi fyrrum Moggaritstjóri er að birta gamlar dagbækur sínar á Netinu og þær virðast uppfullar af misáreiðanlegu slúðri. Og sýna ekki fyrst og fremst daglegt amstur ritstjóra heldur plottfundi og samtöl valdsmanns í samfélaginu. Meðal annars upplýsir Matti að Geir Hallgrímsson heitinn fyrrum forsætisráðherra hafi viljað gera Styrmir Gunnarsson Moggaritstjóra að formanni Sjálfstæðisflokksins!

Aftur á móti fjallar viðhengd frétt um ömurlega útreið Matta vegna dagbókarskrifa hans um Guðjón Friðriksson, þar sem Matti virðist hafa tileinkað sér einhverja slúðurkenningu um að Guðjón hafi farið illa með nemanda sem skrifaði ritgerð um Matta og ljóðin hans. Frásögn Matta virðist vera uppspuni frá rótum og Matti trúað því of auðveldlega að Guðjón hafi verið að "dissa" hann og ljóðin hans. Viðkomandi (fyrrum) nemandi getur ekkert staðfest af því sem Matti skrifaði og Guðjón virðist hvergi hafa komið nærri málum. Guðjón var hafður fyrir rangri sök.

En Guðjón gerir ólíkt Matta ekki of mikið úr sjálfum sér og "sættist" við fyrrum ritstjórans með því að fá að skrifa athugasemd við dagbókarfærsluna, raunar eftir að Matti baðst afsökunar. Kannski er það besta lausnin, nú þegar fyrir liggur og fólk veit að dagbókarfærslunum þarf að taka með fyrirvara.

Eðlilega kemur til umræðu hvort Matti hafi með þessari og fleiri birtum dagbókarfærslum sínum gengið í berhögg við siðareglur blaðamanna. Það er hægt að færa gild rök fyrir því að svo sé. Hins vegar sýnist mér vandséður tilgangurinn með því að láta á það reyna frammi fyrir siðanefnd. Aftur á móti eru fengin ágæt skólabókardæmi í þessu og fleiri dagbókartilvikum Matta Joh um áreiðanleika, traust og trúnað.

Matthías Johannessen: Málið er úr sögunni